اصول اجرایی تربیت دینی و اخلاقی در مدارس چیست؟

در این مقاله به بررسی نقش محوری مدرسه به‌عنوان یکی از مؤثرترین نهادهای اجتماعی در شکل‌گیری تربیت دینی و اخلاقی دانش‌آموزان پرداخته میشود. در عصر حاضر که جوامع با چالش‌هایی مانند بی‌هدفی، فردگرایی و بحران‌های اخلاقی مواجه‌اند، تربیت دینی در مدرسه نه تنها به عنوان یک ضرورت، بلکه به‌مثابه پایه‌ای برای پرورش نسلی متعهد شناخته می‌شود. فقدان این تربیت، زمینه‌ساز رفتارهای انحرافی و بحران هویت در نوجوانان می‌شود. ازاین‌رو، طراحی راهبردهای علمی و کاربردی برای ادغام تربیت دینی در نظام آموزشی، گامی اساسی در جهت پیشگیری از بیگانگی فرهنگی و تحقق رشد متوازن فردی و اجتماعی است. این مقاله به بررسی جایگاه، اهداف و راهکارهای مؤثر تربیت دینی در مدرسه می‌پردازد.

جایگاه و اهمیت پرداختن به تربیت دینی در مدرسه چیست؟

مدرسه یکی از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی و تربیتی است که نقش اساسی در تربیت دینی و اخلاقی دانش‌آموزان ایفا می‌کند. این نهاد با هدف تربیت صحیح دانش‌آموزان در ابعاد دینی، اخلاقی، علمی، آموزشی و اجتماعی، به کشف استعدادها و هدایت رشد متوازن روحی، معنوی و جسمانی آنان می‌پردازد. نقش مدرسه در تربیت دینی و اخلاقی دانش‌آموزان از دیرباز مورد توجه بوده است. مدرسه به‌عنوان یک نظام اجتماعی، دانش‌آموزان را متعهد می‌سازد تا ارزش‌های جامعه را درونی کنند و به‌عنوان رکن اصلی در تربیت مطلوب، در انتقال این ارزش‌ها نقش بسزایی دارد. معلمان، برنامه‌های درسی و گروه‌های دوستان و هم‌کلاسی‌ها در تربیت اعتقادی، اخلاقی و عبادی دانش‌آموزان مؤثر هستند.

امروزه بسیاری از صاحب‌نظران در امر تعلیم و تربیت، به تأثیر دین در تعلیم و تربیت و لزوم حضور چهره‌ای مناسب از آن در مدارس اذعان دارند. وجود یک تصویر درست و زیبا از دین در مدارس باعث نهادینه شدن تربیت دینی شده و معلمان و دانش‌آموزان را به‌سوی اشاعه تربیت دینی سوق می‌دهد. در بسیاری از کج‌رفتاری‌ها و بداخلاقی‌ها، نبود تربیت دینی و اسلامی نقش دارد که این خود ناشی از عدم ارائه این آموزه‌ها در مدارس توسط معلمان و سایر دست‌اندرکاران است. با توجه به اهمیت موضوع، تحقیقات و مطالعات کیفی انجام‌شده حول مدارس نشان می‌دهد که روش‌ها و چگونگی نهادینه‌سازی تربیت دینی و اخلاقی باید تدوین و به مدیران و متصدیان امر ارائه شود تا گامی مؤثر در این مسیر برداشته شود.

برای مطالعه بیشتر میتوانید مقاله روش‌های آموزش چه تاثیری در تربیت دارد ؟ را مطالعه کنید.

تربیت دینی و اخلاقی چه رابطه ای باهم دارند؟

تربیت اخلاقی و دینی در سیره پیامبر اکرم (ص) و اهل‌بیت (ع) به‌صورت درهم‌تنیده و غیرقابل‌تفکیک است؛ به‌طوری‌که تربیت اخلاقی جزئی از تربیت دینی محسوب می‌شود. در تاریخ تعلیم و تربیت اسلامی، برخلاف نظریه سکولاریسم در جوامع، تربیت اخلاقی همواره در بستر تربیت دینی انجام شده است. ایمان به خداوند و اعتقاد به نظارت او بر اعمال، زمینه‌ساز پرورش فضایل اخلاقی است. مقام معظم رهبری نیز بر اهمیت علم و تربیت دینی در پیشرفت کشور تأکید دارند. بنابراین، نظام آموزشی باید با محوریت تربیت دینی و اخلاقی، دانش‌آموزان را به سطح بالایی از دانش و بینش برساند. تربیت مطلوب به معنای شکوفاسازی استعدادها تحت نظارت مربی است. نسل امروز نیازمند تربیت دینی است که در بستر آموزش محقق می‌شود. مدارس باید محیطی تربیت‌محور، دانش‌بنیان و انقلابی ایجاد کنند تا الگویی عملی و کاربردی در تربیت فرزندان فراهم شود.

منظور از تربیت دینی چیست؟

تربیت به معنای فعلیت‌ بخشیدن به کمالات مطلوب در انسان است که می‌تواند جنبه‌های شناختی، کنشی و گرایشی داشته باشد. این فرآیند هدفمند و دوسویه بین مربی و متربی، به پرورش شخصیت در ابعاد فردی، اجتماعی، جسمی، عاطفی و اخلاقی می‌پردازد. در اسلام، تربیت اخلاقی و دینی به‌هم پیوسته‌اند و تربیت اخلاقی جزئی از تربیت دینی محسوب می‌شود؛ بنابراین، جداکردن این دو از یکدیگر صحیح نیست. پیامبر اسلام (ص) هدف از بعثت خود را تکمیل فضایل اخلاقی بیان کرده‌اند که نشان‌دهنده اهمیت تربیت اخلاقی در دین اسلام است. تربیت اخلاقی بدون تربیت دینی نمی‌تواند موفق باشد، زیرا فضایل اخلاقی نتیجه ایمان راسخ به خداوند است. اعتقاد به نظارت دائمی خداوند بر اعمال انسان، مانع از ارتکاب رفتارهای ناپسند می‌شود. پیشرفت هر کشور وابسته به نظام تعلیم و تربیت و روش های آموزش آن است و تربیت دینی از عناصر اصلی این نظام محسوب می‌شود. مقام معظم رهبری تأکید کرده‌اند که علم قدرت است و برای دستیابی به آن باید در مدارس به رشد سرمایه‌های علمی توجه شود.

سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، تراز نظام اسلامی را مشخص می‌کند و دست‌اندرکاران باید دانش‌آموزان را به این تراز برسانند. این امر نیازمند محوریت تربیتی در مدارس است. تربیت به معنای برانگیختن و پرورش استعدادهای انسان است که با تلاش متربی و نظارت مربی به کمال نسبی می‌رسد. یکی از دغدغه‌های مدارس باید تربیت انقلابی و دینی باشد. نسل امروز آموزش دینی دیده‌اند، اما تربیت دینی در آن‌ها محقق نشده است. تربیت دینی جدا از آموزش نیست و در بستر آموزش محقق می‌شود.مقام معظم رهبری فرموده‌اند که دانش‌آموزان انقلابی و تربیت‌شده دینی باید از نظر آموزشی در سطح بالایی باشند و دانش‌بنیان عمل کنند. بنابراین، مدارس باید محیطی تربیتی همراه با آموزش ایجاد کنند که تربیت‌محور، دانش‌بنیان و انقلابی باشد و الگوی عملی و کاربردی ارائه دهند. با توجه به اهمیت موضوع، تحقیقاتی انجام شده تا روش‌ها و چگونگی تربیت دینی و اخلاقی تدوین و در قالب کتابی تخصصی به مدیران و متصدیان ارائه شود تا گامی هرچند کوچک در این مسیر برداشته شود.

چرا تربیت دینی ارزشمند است؟

تربیت به معنای پرورش و شکوفاسازی استعدادها و قابلیت‌های انسان در جنبه‌های مختلف فردی، اجتماعی، جسمی، عاطفی و اخلاقی است. این فرآیند هدفمند و دوسویه بین مربی و متربی صورت می‌گیرد و به رشد همه‌جانبه شخصیت فرد کمک می‌کند. در نظام‌های آموزشی، تربیت بر تعلیم مقدم است و معلم باید خود مهذب و با تربیت باشد تا بتواند به‌درستی نقش خود را ایفا کند. تربیت شامل ایجاد یا فعلیت‌بخشیدن به هر نوع کمال مطلوب در انسان است که می‌تواند جنبه‌های شناختی، کنشی یا عاطفی داشته باشد. تعلیم و تربیت در کنار هم به‌عنوان فرآیندی منظم و مستمر در نظر گرفته می‌شوند که هدف آن هدایت رشد جسمانی و روانی، یا به‌طور کلی هدایت رشد همه‌جانبه شخصیت پرورش‌یابندگان در جهت کسب و درک معارف بشری و هنجارهای مورد پذیرش جامعه و نیز کمک به شکوفا شدن استعدادهای آنان است.

در متون اسلامی، سه موضوع عمده در مورد تعلیم و تربیت مورد توجه قرار گرفته است: اهداف، مبانی معرفت‌شناختی و اصول تعلیم و تربیت.

استخراج و تبیین این اهداف و مبانی و اصول، برای فهم نظام تعلیم و تربیت در اسلام ضروری است. به‌طور کلی، تربیت به‌عنوان فرآیندی ساختارمند برای ساختن نسل‌های بهتر در نظر گرفته می‌شود که در آن، با پرورش قوای ذهنی و اخلاقی، فرد را برای زندگی در جامعه آماده می‌سازد.

تعیین اهداف در تربیت دینی

تعلیم و تربیت به معنای فراهم‌آوردن زمینه‌ها و عوامل برای شکوفاسازی استعدادها و قابلیت‌های فرد در جهت رشد و تکامل اختیاری او به سوی اهداف مطلوب و بر اساس برنامه‌ای سنجیده است. این فرآیند در جوامع مختلف، بر اساس مکاتب فلسفی و سیاسی متفاوت، تعاریف و اهداف متنوعی دارد. تعیین اهداف روشن در تعلیم و تربیت، معلمان و مربیان را در انتخاب روش‌ها و مسیرهای مناسب یاری می‌کند و انگیزه‌بخش تلاش‌های آنان در جهت نیل به آرمان‌های تربیتی است. در نظام تعلیم و تربیت اسلامی، تربیت اخلاقی و دینی در هم تنیده‌اند و جدایی‌ناپذیرند.

این نظام بر پرورش همه‌جانبه فرد، شامل ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری تأکید دارد و هدف آن، تربیت افرادی با ایمان راسخ، اخلاق نیکو و رفتار شایسته است. آموزش و پرورش در این نظام، نه تنها به انتقال دانش، بلکه به پرورش فضایل اخلاقی و دینی نیز می‌پردازد.با توجه به اهمیت تربیت دینی و اخلاقی در مدارس، لازم است مدیران و معلمان با بهره‌گیری از روش‌های مناسب و برنامه‌ریزی‌های سنجیده، زمینه‌های نهادینه‌سازی این نوع تربیت را فراهم کنند تا دانش‌آموزان به رشد متوازن روحی، معنوی و جسمانی دست یابند.

مقاله تربیت کریمانه تأثیرات تربیت کریمانه در مسیر تربیت فرزندان را بررسی میکند.

هدف رسالت پیامبر

هدف پيامبر گرامى اسلام (صلوات الله علیه) تزكيه نفوس و تعليم كتاب و حكمت بوده است.( سوره جمعه آیه 2). بنابراين مراكز آموزش اسلامى نيز نمى‏توانند از تزكيه و پرورش انسآنها چشم پوشى كنند و به آموزش مفاهيم و اصطلاحات بسنده كنند. اگر معلمان و متعلمان، اهداف آموزش و پرورش اسلامى را بشناسند و تحقق آن اهداف را در ساخت فرد و جامعه اسلامى ضرورى بدانند، تلاش براى تحقق آن اهداف را وظيفه شرع و اخلاقى خود خواهند شمرد. بنابراين شناخت اجمالى اهداف تعليم و تربيت اسلامى مى‏تواند ما را به اخلاق آموزشى در اسلام نزديك سازد.

رسالت مربیان و معلمان در تربیت دینی چیست؟

در نظام تعلیم و تربیت اسلامی، معلمان و مربیان وظایف مهمی بر عهده دارند که برگرفته از آموزه‌های قرآن و سنت پیامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) است. این وظایف عبارت‌اند از:

• دعوت به سوی خدا و تربیت الهی: معلمان باید شاگردان را به پرستش خدای یگانه دعوت کرده و آن‌ها را در مسیر کمال انسانی هدایت کنند.

• هدایت به سوی نور و تربیت نورانی: با آموزش آیات الهی، معلمان می‌بایست دانش‌آموزان را از تاریکی‌های جهل و فساد به نور ایمان و تقوا رهنمون شوند.

• اصلاح جامعه و تربیت صالح: معلمان وظیفه دارند با اصلاح افکار و رفتار دانش‌آموزان، به بهبود جامعه کمک کنند.

• پاک‌سازی و تربیت اخلاقی: تربیت اخلاقی و بازگرداندن انسان‌ها به فطرت پاک، از اهداف معلمان است که با برخورد ملایم و محبت‌آمیز محقق می‌شود.

• دعوت به علم و دانش و تربیت قرآنی: معلمان باید دانش‌آموزان را به علم‌آموزی و آشنایی با مفاهیم قرآنی تشویق کرده و آن‌ها را در راه علم و تقوا هدایت کنند.این وظایف نشان‌دهنده جایگاه رفیع معلمان در جامعه اسلامی و تأثیر آن‌ها در تربیت نسل آینده است.

آیا مدرسه محیط مناسبی برای اجرای تربیت دینی است؟

مسائل تربیتی و اخلاقی در مدرسه نقش مهمی در شکل‌گیری شخصیت و اجتماعی شدن دانش‌آموزان دارند. انسان به‌طور طبیعی نیازمند ارتباط با دیگران است و در محیط‌های اجتماعی مانند خانواده و مدرسه، شخصیت او شکل می‌گیرد. بعد از تولد، مدرسه دومین خانه و محیط تأثیرگذار در زندگی فرد است که علاوه بر آموزش، وظیفه پرورش و اجتماعی کردن دانش‌آموزان را بر عهده دارد. مدرسه با ارائه برنامه‌های آموزشی و تربیتی، دانش‌آموزان را با هنجارهای اجتماعی، نظم، انضباط و مسئولیت‌پذیری آشنا می‌کند تا آنها به عضوی فعال و مسئول در جامعه تبدیل شوند. اهداف مدرسه شامل ارتقای خصوصیات فردی، فرهنگ، مهارت‌ها و دانش است و این اهداف برای هر پایه تحصیلی به طور متفاوتی اجرا می‌شود.

مسئولیت پذیری و قانونمندی

برای مثال، مدرسه ابتدا باید خصوصیات فردی دانش‌آموزان را تقویت کند تا آنها مسئولیت‌پذیر و قانونمند شوند. مسئولیت‌پذیری در دانش‌آموزان موجب می‌شود که خود به دنبال انجام کارها و یادگیری بروند. همچنین، در زمینه مسائل اخلاقی، مدرسه تلاش می‌کند تا دانش‌آموزان را به تقید به کار و انجام مسئولیت‌های خود بدون نیاز به نظارت مستقیم معلمان آموزش دهد. این برنامه‌ها به‌طور تدریجی آغاز می‌شود، از کارهای کوچک شروع شده و با همراهی مربی پیش می‌رود تا دانش‌آموزان به این ویژگی‌ها عادت کنند و به انجام وظایف خود با انگیزه و علاقه بپردازند. به‌طور کلی، مدرسه باید بستر مناسبی برای پرورش شخصیت و اخلاق دانش‌آموزان فراهم کند تا آنها بتوانند به‌خوبی در جامعه نقش ایفا کنند.

تربیت اجتماعی و تربیت دینی

تربیت اجتماعی در مدرسه یکی از جنبه‌های مهم فرآیند آموزشی و پرورشی است که به شکل‌گیری شخصیت اجتماعی کودکان و نوجوانان کمک می‌کند. مفاهیم اصلی تربیت اجتماعی شامل خودکفایی، استقلال، رقابت، همکاری، نوع‌دوستی، هویت‌جویی و خودرهبری است که در دوران مدرسه شکل می‌گیرد. اسلام نیز به اجتماعی بودن و همیاری تأکید دارد و مدرسه دومین نهادی است که در کنار خانواده به تربیت اجتماعی فرد می‌پردازد. این فرآیند تنها محدود به مدرسه نیست و شامل رسانه‌ها، مطبوعات و تجارب شخصی نیز می‌شود. برای تحقق تربیت اجتماعی مؤثر، دانش‌آموزان باید با محیط خود سازگار شوند و در این راستا نیاز به تغییر در روش‌های تربیتی و محتوای برنامه‌های آموزشی وجود دارد. مدرسه به‌تنهایی نمی‌تواند تمامی جنبه‌های اجتماعی شدن فرد را پوشش دهد و باید با همکاری نهادهای دیگر مانند خانواده و رسانه‌ها مکمل آن باشد. همچنین، باید به مسائل جدید مانند استفاده صحیح از تکنولوژی توجه شود. مدارس می‌توانند با محدودیت‌های لازم در استفاده از تکنولوژی، دانش‌آموزان را از آسیب‌های آن محافظت کرده و با برگزاری کلاس‌های آموزشی، خانواده‌ها را نیز در این زمینه آگاه سازند.

راهبردهای علمی رشد اجتماعی

برخی از راهبردهای علمی تربیت اجتماعی در محیط مدرسه بدین شرح است:

•  نقش پذیریی های اجتماعی، آموزش علمی مسائل به صورت نمادین و آموزش نحوه اداره جامعه؛

•  ورزش و تربیت بدنی، شرکت در گروه های ورزشی برای ایجاد ارتباط اجتماعی و روابط متقابل و تعادل در مهارت های اجتماعی و برخوردهای بین فردی؛

• تشکیل گروه ها و تشکل های گوناگون مانند سرود، تئاتر، موسیقی، انواع انجمن های علمی فرهنگی، هنری و...؛

• گروه های علمی بازدید از موزه ها، منابع طبیعی و...؛

• گردش های علمی و اردوهای یک تا چند روزه؛

• ترتیب دادن نمایش های فراگیر با موضوعات اجتماعی.

تربیت اخلاقی و تربیت دینی

با توجه به بحران هویت معنوی و اخلاقی جوامع امروزی، نیاز به تربیت اخلاقی و تزکیه در مدارس بیشتر از تعلیم و آموزش احساس می‌شود. خانواده، دین و مدرسه به ترتیب به عنوان بنیادی‌ترین نهادهای تربیتی شناخته می‌شوند. مشکلات اخلاقی معمولاً از عدم نظارت کافی در خانواده و مدرسه ناشی می‌شود. کنترل و نظارت بر رفتار دانش‌آموزان می‌تواند از بروز مشکلات اخلاقی جلوگیری کند. در کنار نظارت، باور به اعتقادات دینی و مفاهیم اخلاقی دین نیز نقش کلیدی در تربیت اخلاقی دارد.

اگر دانش‌آموزان از ابتدا پایه‌های اخلاقی و دینی مستحکمی داشته باشند، مدارس با مشکلات کمتری مواجه خواهند شد. همچنین، آموزش و پرورش باید تربیت اخلاقی را به عنوان یکی از مهم‌ترین مسائل خود قرار دهد و این امر از طریق برنامه‌ریزی درسی امکان‌پذیر است. برنامه درسی می‌تواند به هماهنگی بین معلمان و دانش‌آموزان کمک کرده و ابزاری مؤثر برای تحقق اهداف تربیتی باشد.

جمع‌بندی تربیت دینی در مدرسه

تربیت دینی در مدرسه، به‌عنوان ستونی اساسی برای پرورش نسلی متعهد به ارزش‌های اخلاقی و مذهبی، نقشی غیرقابل‌ جایگزینی دارد. این فرآیند نه تنها دانش‌آموزان را با مفاهیم دینی آشنا می‌کند، بلکه با تقویت ایمان و وجدان، زمینه‌ساز رفتارهای اخلاقی و مسئولیت‌پذیری در فرد و جامعه است. تربیت دینی و اخلاقی، در هم تنیده و غیرقابل‌ تفکیکند؛ زیرا اخلاق نیکو ریشه در باورهای دینی دارد و نظارت الهی بر اعمال، مانع از انحرافات رفتاری می‌شود. مدرسه، با بهره‌گیری از برنامه‌های درسی مؤثر، نقش معلم به‌عنوان الگو، و تعاملات سالم همکلاسی‌ها، می‌تواند به نهادینه‌شدن این ارزش‌ها کمک کند. با این حال، چالش‌هایی مانند نبود روش‌های کاربردی و ضعف در اجرای برنامه‌ها، همچنان مانع تحقق کامل این هدف است. لذا، ضروری است نظام آموزشی با محوریت تربیت دینی، دست‌اندرکاران را با راهبردهای نوین آموزشی تجهیز کند، محیطی پویا و الهام‌بخش ایجاد نماید، و از طریق همکاری خانواده و جامعه، زمینه رشد متوازن روحی، معنوی و اجتماعی دانش‌آموزان را فراهم آورد. این رویکرد، گامی اساسی در جهت پیشگیری از بحران‌های اخلاقی و تحقق تعالی فردی و اجتماعی است.

در صورتی که تمایل دارید تا با دوره های تربیتی متنوع، اردو های ماجرا محور، پرونده های ویژه تربیتی و همچنین استفاده از ظرفیت مشاوران برجسته تربیتی کشوری بهره مند شوید، فقط کافی ست تا به سایت همیار 28 مراجعه کنید و از دوره ها و مقالات ما بازدید بفرمایید. خوشحال می شویم تا نظرات ارزشمند خود را با ما در میان بگذارید.

همیار 28، یاری برای تربیت